Το Ευρωπαϊκό Ελεγκτικό Συνέδριο δημοσίευσε πρόσφατα ειδική έκθεση με τίτλο “Measures to Widen participation in Horizon 2020 were well designed but sustainable change will mostly depend on effort by national authorities”. 

Στόχος της έκθεσης ήταν να αναλύσει σε τι βαθμό η οριζόντια δέσμη μέτρων του προγράμματος ‘Spreading Excellence & Widening Participation (Widening) είναι στη σωστή κατεύθυνση, δηλαδή να μειώσει τη διαφορά στην επίδοση στην έρευνα και την καινοτομία (Ε&Κ) μεταξύ κρατών – μελών και παραθέτει συμπεράσματα και συστάσεις για την καλύτερη αξιοποίηση των δράσεων αυτών.  

Αντικείμενο της μελέτης αποτέλεσαν επιλεγμένες δράσεις που υλοποιήθηκαν στον Ορίζοντα 2020, με μακροχρόνια αναμενόμενα αποτελέσματα όπως ο μηχανισμός παροχής τεχνικής στήριξης Policy Support Facility απευθυνόμενος προς τους δημόσιους φορείς χάραξης πολιτικής με στόχο την υλοποίηση διαρθρωτικών αλλαγών, έργα της προκήρυξης Teaming που αφορούν στην ανάπτυξη νέων ή αναβάθμιση υφιστάμενων κέντρων αριστείας και τέλος έργα της προκήρυξης ERA Chairs με στόχο την προσέλκυση επιφανών ακαδημαϊκών (κάτοχοι έδρας) σε ερευνητικούς και ακαδημαϊκούς φορείς χωρών Widening.  

Δείγμα

Για τους σκοπους της έκθεσης, εξετάστηκαν πεντε έργα ERA Chairs και έξι έργα Teaming, συγκεκριμένα τέσσερα από το πρόγραμμα εργασίας 2016-2017 και δύο από το πρόγραμμα εργασίας 2018-2020. Επίσης, πραγματοποιήθηκε ανάλυση της συμπληρωματικής χρηματοδότησης για όλα τα δώδεκα κέντρα αριστείας του Ορίζοντα 2020. 

Κατανομή προϋπολογισμού δράσεων Widening 

Bασικό συμπέρασμα της έκθεσης είναι ότι τα εργαλεία της οριζόντιας δέσμης δράσεων Widening βρίσκονται στη σωστή κατεύθυνση αλλά δεν μπορούν να προσδώσουν τα πλήρη οφέλη τους εάν δεν συνδράμουν και τα κράτη-μέλη με την τόνωση των επενδύσεων στην έρευνα και την καινοτομία και την επιτάχυνση των διαρθρωτικών αλλαγών στα εθνικά οικοσυστήματα Ε&Κ. 

Παρακάτω συνοψίζονται σημαντικά σημεία της πρόσφατης ειδικής έκθεσης:

1. O σχεδιασμός της δέσμης μέτρων Widening αποσκοπούσε στην αντιμετώπιση των βασικών αιτιών που ευθύνονται για τη χαμηλή επίδοση σε Ε&Κ των Κρατών-Μελών  widening, οι οποίες συνοψίζονται στον παρακάτω πίνακα: 

2. Από τις Widening χώρες, μόνο η Τσεχία και η Σλοβενία επενδύουν σε Ε&Κ λίγο πάνω από 2%, προσεγγίζοντας έτσι τον ευρωπαϊκό μέσο όρο 

3. Ο μηχανισμός τεχνικής υποστήριξης Policy Support Facility δεν χρησιμοποιήθηκε αρκετά από τα Κράτη-Μέλη προκειμένου να μπορούν να σχεδιάσουν και να υλοποιούν διαρθρωτικές αλλαγές στις χώρες τους. Ως επόμενο βήμα, η πρόοδος των διαρθρωτικών αλλαγών αναμένεται να παρακολουθείται στενότερα από την ΕΕ και να συνδεθεί με το Ευρωπαϊκό Εξάμηνο και τα εθνικά σχέδια ανάκαμψης και ανθεκτικότητας 

4. Παρατηρείται «χάσμα» ακόμα και μεταξύ των χωρών Widening. Πιο συγκεκριμένα, 60% των έργων Teaming για τα κέντρα αριστείας υλοποιούνται σε μόλις τέσσερις χώρες με την Κύπρο να έχει την πρωτοκαθεδρία (έξι), ενώ 51% των έργων ERA Chairs συγκεντρώνεται σε μόλις δύο χώρες 

Προκλήσεις που αντιμετώπισαν έργα Teaming & ERA Chairs  

5.  Συμπληρωματική χρηματοδότηση.  Αξίζει να σημειωθεί πως  οι χώρες Widening επένδυσαν €784 εκ. στη διάρκεια του Ορίζοντα 2020 με κύρια πηγή τα Ευρωπαϊκά Διαρθρωτικά και Επενδυτικά Ταμεία. Σημειώθηκε σημαντική καθυστέρηση στην απελευθέρωσή της σε ποσοστό 83% των έργων Teaming, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις η καθυστέρηση ανήλθε στα δύο χρόνια. Σημαντική δυσκολία αναδείχθηκε και ο διαφορετικός χρονικός ορίζοντας απορρόφησης της συμπληρωματικής χρηματοδότησης καθώς σε κάποιες περιπτώσεις αποδείχθηκε βραχύτερος από την ίδια τη διάρκεια των έργων.  Σε συνδυασμό με αόριστες διατυπώσεις για το ποσό και το χρονοδιάγραμμα αποδέσμευσης πόρων στις επιστολές δέσμευσης των εθνικών αρχών, τα παραπάνω επιτείνουν την ανάγκη για συστηματική παρακολούθηση της διάθεσης της συμπληρωματικής χρηματοδότησης από την ΕΕ. Σημαντικές δυσκολίες σημειώθηκαν και στην έγκαιρη αγορά του αναγκαίου προηγμένου (state of art) εξοπλισμού 

6. Πρόσληψη ξένου προσωπικού.  Το ήμισυ των έργων υφίστανται καθυστέρηση στην πρόσληψη ξένων ερευνητών. Στην περίπτωση που ο φορέας που φιλοξενεί τα κέντρα ανήκει στο δημόσιο, οι ξένοι υποψήφιοι δεν δείχνουν διατεθειμένοι να εργαστούν με μη-ανταγωνιστικές αποδοχές, με [επιβεβλημένους] περιορισμούς από την ισχύουσα νομοθεσία και εν γένει σε μη-ανταγωνιστικό περιβάλλον της εκάστοτε χώρας Widening. Συνεπώς τα κέντρα αριστείας τείνουν να προσλαμβάνουν προσωπικό από τη χώρα τους.  

7. Βιωσιμότητα. Αποδεικνύεται δύσκολο στοίχημα καθώς τα μισά από τα κέντρα αριστείας που εξετάστηκαν δεν έχουν προσελκύσει πόρους από την εκμετάλλευση ερευνητικών αποτελεσμάτων  και τη σύνδεσή τους με τις επιχειρήσεις και τη βιομηχανία. Βασική πηγή εισοδήματος παραμένει η ανταγωνιστική χρηματοδότηση από προγράμματα.  Επίσης, παρά την ύπαρξη δεικτών εμπορικής αξιοποίησης αποτελεσμάτων, δεν υπήρχε αξιοσημείωτη πρόοδος κατά τον χρόνο ελέγχου των έργων 

8. Οι προκλήσεις των έργων ERA Chairs που εξετάστηκαν επικεντρώθηκαν κατά 80% στην καθυστέρηση πρόσληψης προσωπικού από το εξωτερικό οφειλόμενη κυρίως σε γραφειοκρατικούς λόγους, ενώ ο κάτοχος της έδρας (ERA Chair) στο 60% των έργων που εξετάστηκαν χρειάστηκε να αλλάξει εν μέσω του έργου και τέλος, το ήμισυ των έργων δεν κατάφερε να κρατήσει τον κάτοχο έδρας στον φορέα υποδοχής μετά το τέλος του έργου. 

Αποτελέσματα των έργων Teaming & ERA Chairs 

9. Παρά το γεγονός πως ο αντίκτυπος των δύο αυτών δράσεων αναμένεται σε μεσο- μακροπρόθεσμο ορίζοντα,  εντούτοις η Έκθεση αναφέρει κάποια χειροπιαστά αποτελέσματα όπως:

• πολιτικό ενδιαφέρον από δημόσιες αρχές της εκάστοτε χώρας widening για τις δράσεις του προγράμματος

• νέες θέσεις εργασίας, περί τις 70 στα τρία από τα τέσσερα κέντρα αριστείας που εξετάστηκαν

• επιστημονικές δημοσιεύσεις 

• αυξημένη δικτύωση και διεθνής αναγνώριση των φορέων υποδοχής έργων ERA Chairs  

• υλοποίηση διαρθρωτικών αλλαγών στους συντονιστές οργανισμούς 

Συστάσεις της έκθεσης 

Με βάση τα ανωτέρω, και εντός χρονικού ορίζοντα μεταξύ 2022 – 2024, το Ευρωπαϊκό Ελεγκτικό Συνέδριο προτείνει τα παρακάτω , ώστε τα Κράτη - Μέλη να αξιοποιήσουν περαιτέρω τις ωφέλειες των δράσεων Widening:  

1. Εντατικοποίηση της χρήσης του μηχανισμού Policy Support Facility προς τα Κράτη - Μέλη 

Εκτιμώντας πως με αυτόν τον τρόπο τα Κράτη - Μέλη θα προβούν σε αλλαγές στα εθνικά τους συστήματα Ε&Κ μέσω: 

α) της διάχυσης των αποτελεσμάτων του Policy Support Facility, του συστηματικότερου και πιο στοχευμένου διαλόγου με τα Κράτη - Μέλη και τέλος με τη σύνδεση των αποτελεσμάτων με το Ευρωπαϊκό Εξάμηνο και την παρακολούθηση της υλοποίησης αυτών στα εθνικά σχέδια ανάκαμψης και ανθεκτικότητας 

Β) εξέλιξη του Policy Support Facility σε “PSF Open” ώστε να παρέχει συνεχή υποστήριξη στις εθνικές αρχές  

2. Ανάγκη διασφάλισης γεωγραφικά πιο ισορροπημένης συμμετοχής στις δράσεις Widening 

Όπως στα προγράμματα πλαίσιο, έτσι και στις δράσεις Widening παρατηρείται συγκέντρωση μεγάλου όγκου έργων σε λίγες χώρες. Αν αυτή η τάση εξακολουθήσει, θα χρειαστεί να ληφθούν μέτρα για ευρύτερη γεωγραφική κατανομή των δικαιούχων. 

3. Διευκόλυνση της έγκαιρης απελευθέρωσης της συμπληρωματικής χρηματοδότησης 

Παροχή τεχνικής βοήθειας στα Κράτη-Μέλη ώστε να καθιερώσουν έναν απλουστευμένο μηχανισμό για την παροχή της συμπληρωματικής χρηματοδότησης προς τα έργα Teaming, που παράλληλα θα επιτρέπει καλύτερη παρακολούθησή της από τις υπηρεσίες της ΕΕ. 

4. Ενίσχυση των δικαιούχων για αξιοποίηση των ερευνητικών τους αποτελεσμάτων 

Προτείνεται η εκπαίδευση και η υποστήριξη των δικαιούχων των δράσεων, η αξιοποίηση των Κοινοτήτων Γνώσης και Καινοτομίας (KICs) του Ευρωπαϊκού Ινστιτούτου Καινοτομίας και Τεχνολογίας (EIT) με στόχο τη σύνδεση των δικαιούχων με τη βιομηχανία και τέλος, η δημοσιοποίηση των αποτελεσμάτων τους στις σχετικές πλατφόρμες της ΕΕ για καλύτερη διάχυση.